મહાભારત કાલિન નગરો

મહાભારતમાં ઉલ્લેખિત આ પાંત્રીસ શહેરો આજે પણ અસ્તિત્વમાં છે !!!!!

મહાભારત કાળ દરમિયાન ભારત ઘણા મોટા જિલ્લાઓમાં વિભાજિત હતું. મહાભારતમાં આપણે જે 35 રાજ્યો અને શહેરોનો ઉલ્લેખ કરવા જઈ રહ્યા છીએ તે આજે પણ મોજૂદ છે. 

1. ગાંધારઃ 

આજનું કંધાર (કંદહાર) એક સમયે ગાંધાર તરીકે જાણીતું હતું. આ દેશ પાકિસ્તાનના રાવલપિંડીથી દૂર અફઘાનિસ્તાન સુધી ફેલાયેલો હતો. ધૃતરાષ્ટ્રની પત્ની ગાંધારી રાજા સુબાલાની પુત્રી હતી. ગાંધારીના ભાઈ શકુની દુર્યોધનના મામા હતા. 

2. તક્ષશિલા 

👉 તક્ષશિલા ગાંધાર દેશની રાજધાની હતી. તેને હાલમાં રાવલપિંડી કહેવામાં આવે છે. તક્ષશિલાને જ્ઞાન અને શિક્ષણની નગરી પણ કહેવામાં આવે છે. 

3. કેકાયા પ્રદેશ: 

જમ્મુ અને કાશ્મીરના ઉત્તરીય પ્રદેશનો ઉલ્લેખ મહાભારતમાં કેકાયા પ્રદેશ તરીકે કરવામાં આવ્યો છે. કેકાયા પ્રદેશના રાજા જયસેનાના લગ્ન વાસુદેવની બહેન રાધાદેવી સાથે થયા હતા. તેનો પુત્ર વિંદા જરાસંધ દુર્યોધનનો મિત્ર હતો. વિંદે મહાભારતના યુદ્ધમાં કૌરવોને સાથ આપ્યો હતો. 

4. મદ્ર દેશ 

👉 મદ્ર દેશનો અર્થ, જે કેકેય પ્રદેશને અડીને આવેલો છે, તે ફક્ત જમ્મુ-કાશ્મીરનો પ્રદેશ છે. ઐતરેય બ્રાહ્મણ અનુસાર, હિમાલય સાથેની નિકટતાને કારણે મદ્ર દેશને ઉત્તર કુરુ પણ કહેવામાં આવતું હતું. મહાભારત કાળમાં, શલ્ય મદ્ર દેશના રાજા હતા, જેની બહેન માદ્રીના લગ્ન રાજા પાંડુ સાથે થયા હતા. નકુલ અને સહદેવ માદ્રીના પુત્રો હતા. 

5. ઉજ્જનક 

👉 આજના નૈનીતાલનો ઉલ્લેખ મહાભારતમાં ઉજ્જનક તરીકે કરવામાં આવ્યો છે. ગુરુ દ્રોણાચાર્ય અહીં પાંડવો અને કૌરવોને શસ્ત્રો અને શાસ્ત્રો શીખવતા હતા. કુંતીના પુત્ર ભીમે ગુરુ દ્રોણના આદેશથી અહીં શિવલિંગની સ્થાપના કરી હતી. આ જ કારણ છે કે આ વિસ્તારને ભીમાશંકર તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. અહીં ભગવાન શિવનું એક વિશાળ મંદિર છે. કેટલાક નિષ્ણાતોનું માનવું છે કે આ શિવલિંગ 12 જ્યોતિર્લિંગોમાંનું એક છે. 

6. શિવી દેશઃ 

મહાભારત કાળ દરમિયાન દક્ષિણ પંજાબને શિવી દેશ કહેવામાં આવતું હતું. મહાભારતમાં મહારાજ ઉશિનારનો ઉલ્લેખ છે, જેમના પૌત્ર શૈવ્ય હતા. શૈવ્યની પુત્રી દેવિકાના લગ્ન યુધિષ્ઠિર સાથે થયા હતા. શૈવ્ય એક મહાન તીરંદાજ હતો અને તેણે કુરુક્ષેત્રના યુદ્ધમાં પાંડવોને ટેકો આપ્યો હતો. 

7. વનગંગા 

👉 વનગંગા કુરુક્ષેત્રથી લગભગ ત્રણ કિલોમીટરના અંતરે આવેલું છે. કહેવાય છે કે મહાભારતના ભીષણ યુદ્ધમાં ઘાયલ થયેલા પિતામહ ભીષ્મ તેને અહીં મૃત્યુ શૈયા પર સુવડાવવામાં આવ્યા હતા. દંતકથા અનુસાર, જ્યારે ભિષ્મ ને તરસ લાગી ત્યારે તેણે પાણી માંગ્યું, ત્યારે અર્જુને તેના બાણોથી પૃથ્વી પર પ્રહાર કર્યો અને ગંગા નદી વહેતી થઈ. આ જ કારણ છે કે આ સ્થાનને વનગંગા કહેવામાં આવે છે. 

8. કુરુક્ષેત્ર 

👉 હરિયાણાના અંબાલા વિસ્તારને કુરુક્ષેત્ર તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. મહાભારતનું પ્રખ્યાત યુદ્ધ અહીં થયું હતું. એટલું જ નહીં પ્રાચીનકાળમાં બ્રહ્માજીએ અહીં યજ્ઞનું આયોજન કર્યું હતું. આ સ્થાન પર બ્રહ્મ સરોવર અથવા બ્રહ્મકુંડ પણ છે. શ્રીમદ ભાગવતમાં લખ્યું છે કે મહાભારતનું યુદ્ધઆ પહેલા ભગવાન કૃષ્ણે યદુવંશના અન્ય સભ્યો સાથે આ તળાવમાં સ્નાન કર્યું હતું. 

9. હસ્તિનાપુર 

મહાભારતમાં ઉલ્લેખિત હસ્તિનાપુરનો વિસ્તાર મેરઠની આસપાસ છે. આ સ્થાન ચંદ્રવંશી રાજાઓની રાજધાની હતી. ખરા અર્થમાં મહાભારતના યુદ્ધની સ્ક્રિપ્ટ અહીં લખાઈ હતી. મહાભારતના યુદ્ધ પછી પાંડવોએ હસ્તિનાપુરને તેમના રાજ્યની રાજધાની બનાવી હતી. 

10. વાર્ણાવ્રત 

આ સ્થળ ઉત્તર પ્રદેશમાં મેરઠ નજીક પણ માનવામાં આવે છે. વાર્ણાવ્રતમાં, દુર્યોધને પાંડવોને કપટથી મારવા માટે લક્ષગૃહનું નિર્માણ કર્યું હતું. અથવાઆ સ્થળ ગંગા નદીના કિનારે છે. મહાભારતની વાર્તા અનુસાર, આ ઐતિહાસિક યુદ્ધને ટાળવા માટે પાંડવો દ્વારા માંગવામાં આવેલા પાંચ ગામોમાંથી વર્ણાવત એક હતું. આજે પણ અહીં એક નાનકડું ગામ છે, જેનું નામ વરણવા છે. 

11. પંચાલ પ્રદેશ: 

હિમાલયની તળેટીનો વિસ્તાર પંચાલ પ્રદેશ તરીકે ઉલ્લેખિત છે. પંચાલનો રાજા દ્રુપદ હતો, જેની પુત્રી દ્રૌપદીના લગ્ન અર્જુન સાથે થયા હતા. દ્રૌપદીને પાંચાલી તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. 

12. ઈન્દ્રપ્રસ્થઃ 

મહાભારતમાં હાલમાં દક્ષિણ દિલ્હીના આ વિસ્તારનું વર્ણન હું ઈન્દ્રપ્રસ્થ સ્વરૂપમાં છું.  આ સ્થાન પર એક વિવાન જંગલ હતું, જેનું નામ ખાંડવ-વન હતું. પાંડવોએ વિશ્વકર્માની મદદથી અહીં તેમની રાજધાની બનાવી હતી. ઇન્દ્રપ્રસ્થ નામનું એક નાનકડું નગર આજે પણ અસ્તિત્વ ધરાવે છે. 

13. વૃંદાવન 

આ સ્થળ મથુરાથી લગભગ 10 કિલોમીટર દૂર છે. વૃંદાવન ભગવાન કૃષ્ણના બાળપણના મનોરંજન માટે જાણીતું છે. અહીંનું બાંકે-બિહારી મંદિર પ્રસિદ્ધ છે. 

14. ગોકુલ 

👉 યમુના નદીના કિનારે આવેલું આ સ્થળ મથુરાથી પણ લગભગ 8 કિલોમીટર દૂર છે. કૃષ્ણના પિતા વાસુદેવ તેમને કંસથી બચાવવા આવ્યા હતા.તેણે તેમને ગોકુલમાં તેના મિત્ર નંદરાયના ઘરે છોડી દીધા. કૃષ્ણ અને તેમના મોટા ભાઈ બલરામ ગોકુલમાં સાથે મોટા થયા હતા. 

15. બરસાના 

આ સ્થળ પણ ઉત્તર પ્રદેશમાં છે. અહીંની ચાર પહાડીઓ વિશે કહેવાય છે કે આ બ્રહ્માના ચાર મુખ છે. 

16. મથુરા 

👉 યમુના નદીના કિનારે વસેલું આ પ્રખ્યાત શહેર હિંદુ ધર્મના અનુયાયીઓ માટે ખૂબ પ્રખ્યાત છે. ભગવાન કૃષ્ણનો જન્મ અહીં રાજા કંસના કારાગારમાં થયો હતો. અહીં જ શ્રી કૃષ્ણએ પાછળથી કંસનો વધ કર્યો હતો. પાછળથી કૃષ્ણના પૌત્ર વૃજનાથને મથુરાની ગાદી આપવામાં આવી. 

17. અંગદેશ 

ઉત્તર પ્રદેશના હાલના ગોંડા જિલ્લાના વિસ્તારનો મહાભારતમાં અંગદેશ તરીકે ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. દુર્યોધને કર્ણને આ દેશનો રાજા જાહેર કર્યો હતો. માન્યતાઓ અનુસાર, જરાસંધે દુર્યોધનને અંગ દેશ ભેટમાં આપ્યો હતો. આ સ્થાનને શક્તિપીઠ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. 

18. કૌશામ્બી 

કૌશામ્બી વત્સ દેશની રાજધાની હતી. હાલના અલ્હાબાદ નજીકના આ નગરના લોકોએ મહાભારતના યુદ્ધમાં કૌરવોને સાથ આપ્યો હતો. પાછળથી કુરુવંશીઓએ કૌશામ્બી પર કબજો કર્યો.આર કર્યું. પરીક્ષિતના પુત્ર જનમેજયએ કૌશામ્બીને પોતાની રાજધાની બનાવી. 

19. કાશી: 

મહાભારત કાળ દરમિયાન કાશીને શિક્ષણનો ગઢ માનવામાં આવતું હતું. મહાભારતની કથા અનુસાર, પિતામહ ભીષ્મ કાશી નરેશની પુત્રીઓ અંબા, અંબિકા અને અંબાલિકાને જીતીને લઈ ગયા હતા અને તેમને વિચિત્રવીર્ય સાથે પરણાવી દીધા હતા. અંબાને રાજા શલ્ય સાથે પ્રેમ સંબંધ હતો, તેથી તેણે વિચિત્રવીર્ય સાથે લગ્ન કરવાની ના પાડી. અંબિકા અને અંબાલિકાનાં લગ્ન વિચિત્રવીર્ય સાથે થયાં હતાં. વિચિત્રવીર્યના અંબા અને અંબાલિકાના બે પુત્રોધૃતરાષ્ટ્ર અને પાંડુ થયું. પાછળથી ધૃતરાષ્ટ્રના પુત્રોને પાંડુના કૌરવો અને પાંડવો કહેવામાં આવ્યા.

 20. એકચક્રનગરી 

👉 વર્તમાન સમયમાં બિહારનો અરાહ જિલ્લો મહાભારત કાળમાં એકચક્રનગરી તરીકે ઓળખાતો હતો. પાંડવો લાક્ષાગૃહના ષડયંત્રથી બચીને લાંબા સમય સુધી એકચક્રનગરીમાં રહ્યા હતા. આ સ્થાન પર ભીમે બકાસુર નામના રાક્ષસનો વધ કર્યો હતો. મહાભારતના યુદ્ધ પછી જ્યારે યુધિષ્ઠિરે અશ્વમેધ યજ્ઞ કર્યો હતો ત્યારે બકાસુરના પુત્ર ભિષકે તેનો ઘોડો પકડી લીધો હતો. બાદમાં અર્જુને તેની હત્યા કરી હતી. 21. મગધ?, દક્ષિણ બિહારમાં આવેલ મગધ જરાસંધની રાજધાની હતી. જરાસંધની બે પુત્રીઓ અસ્તિ અને પ્રાપ્તિના લગ્ન કંસ સાથે થયા હતા. જ્યારે ભગવાન કૃષ્ણએ કંસનો વધ કર્યો ત્યારે તે અચાનક જરાસંધનો દુશ્મન બની ગયો. જરાસંધે મથુરા પર ઘણી વખત હુમલો કર્યો. પાછળથી, એક કુસ્તી મેચ દરમિયાન ભીમે જરાસંધને મારી નાખ્યો. મહાભારતના યુદ્ધમાં મગધના લોકોએ પાંડવોને સાથ આપ્યો હતો. 

22. પુન્દ્રુ દેશ 

👉 હાલમાં બિહારના આ સ્થાન પર રાજા પોંડ્રકનું શાસન હતું. પોન્દ્રક જરાસંધનો મિત્ર હતો અને વિચારતો હતો કે તે કૃષ્ણ છે. તેણે ન તો માત્ર કૃષ્ણનો પોશાક પહેર્યો હતો, તેના બદલે તેને વાસુદેવ અને પુરુષોત્તમ કહેવાનું પસંદ હતું. તેઓ દ્રૌપદીના સ્વયંવરમાં પણ હાજર હતા. કૃષ્ણ સાથેની તેમની દુશ્મની જાણીતી હતી. દ્વારકા પરના હુમલા દરમિયાન ભગવાન કૃષ્ણ દ્વારા તેમની હત્યા કરવામાં આવી હતી. 

23. પ્રાગજ્યોતિષપુરઃ 

મહાભારતમાં ગુવાહાટીનો ઉલ્લેખ પ્રાગજ્યોતિષપુર તરીકે કરવામાં આવ્યો છે. મહાભારત કાળમાં નરકાસુરનું શાસન હતું, જેણે 16 હજાર કન્યાઓને બંદી બનાવી હતી. બાદમાં શ્રી કૃષ્ણએ નરકાસુરનો વધ કર્યો અને ત્યાંથી તમામ 16 હજાર કન્યાઓને છોડાવીને દ્વારકા લાવ્યા., તેણે દરેક સાથે લગ્ન કર્યા. એવું માનવામાં આવે છે કે અહીંનું પ્રખ્યાત કામાખ્યા દેવી મંદિર નરકાસુરે બનાવ્યું હતું. 

24. કામાખ્યા: 

કામાખ્યા એ ગુવાહાટીથી લગભગ 10 કિલોમીટરના અંતરે આવેલું પ્રસિદ્ધ શક્તિપીઠ છે. ભાગવત પુરાણ અનુસાર, જ્યારે ભગવાન શિવ સતીના મૃતદેહને લઈને ઉન્માદપૂર્વક અહીં-ત્યાં દોડી રહ્યા હતા, ત્યારે ભગવાન વિષ્ણુએ તેમના સુદર્શન ચક્રથી સતીના મૃત શરીરના ઘણા ટુકડા કરી નાખ્યા હતા. તેનો અર્થ એ હતો કે ભગવાન શિવને સતીના મૃત શરીરના વજનમાંથી મુક્તિ મળવી જોઈએ. સતીના અંગોના 51 ટુકડાઓ વિવિધ સ્થળોએ  પડ્યા હતા અને પછીથી આ સ્થળોએ શક્તિપીઠ બની. કામાખ્યા પણ તે શક્તિપીઠોમાંથી એક છે. 

25. મણિપુર 

👉 નાગાલેન્ડ, આસામ, મિમહાભારતમાં ઉલ્લેખિત આ પાંત્રીસ શહેરો આજે પણ અસ્તિત્વમાં છે મિઝોરમ અને વર્માથી ઘેરાયેલું મણિપુર મહાભારત કાળ કરતાં પણ જૂનું છે. મણિપુરના રાજા ચિત્રવાહનની પુત્રી ચિત્રાંગદાના લગ્ન અર્જુન સાથે થયા હતા. આ લગ્નથી એક પુત્રનો જન્મ થયો, જેનું નામ બબ્રુવાહન હતું. રાજા ચિત્રવાહનના મૃત્યુ પછી, બબ્રુવાહનને અહીં રાજપાટ આપવામાં આવ્યું હતું. યુધિષ્ઠિર દ્વારા આયોજિત રાજસૂય યજ્ઞમાં બબ્રુવાહને ભાગ લીધો હતો. 

26. સિંધુ દેશ: 

સિંધુ દેશ પ્રાચીન સિંધુ સંસ્કૃતિનો ઉલ્લેખ કરે છે., આ સ્થળ તેની કલા અને સાહિત્ય માટે જ જાણીતું ન હતું, પરંતુ તે વાણિજ્ય અને વેપારમાં પણ અગ્રેસર હતું. અહીં રાજા જયદ્રથના લગ્ન ધૃતરાષ્ટ્રની પુત્રી દશાલા સાથે થયા હતા. જયદ્રથે મહાભારતના યુદ્ધમાં કૌરવોને ટેકો આપ્યો હતો અને ચક્રવ્યુહ દરમિયાન અભિમન્યુના મૃત્યુમાં તેની મુખ્ય ભૂમિકા હતી. 

27. મત્સ્ય દેશઃ 

રાજસ્થાનના ઉત્તરીય પ્રદેશનો ઉલ્લેખ મહાભારતમાં મત્સ્ય દેશ તરીકે થયો છે. તેની રાજધાની વિરાટનગરી હતી. વનવાસના સમયગાળા દરમિયાન, પાંડવો રાજા વિરાટના સેવકોના વેશમાં હતા. અહીં રાજા વિરાટના સેનાપતિ કીચકની દ્રૌપદી પર ખરાબ નજર પડી. પાછળથી ભીમે તેને મારી નાખ્યો. અર્જુનના પુત્ર અભિમન્યુના લગ્ન રાજા વિરાટની પુત્રી ઉત્તરા સાથે થયા હતા. 

28. મુચકુંદ યાત્રાધામ 

આ સ્થાન રાજસ્થાનના ધોલપુરમાં છે. મથુરા પર વિજય મેળવ્યા પછી, કાલયવને ભગવાન કૃષ્ણનો પીછો કર્યો જેણે પોતાને એક ગુફામાં છુપાવી દીધા. તે ગુફામાં મુચકુંદ સૂતો હતો, કૃષ્ણે તેના પર પીતામ્બર મૂક્યો. કૃષ્ણનો પીછો કરતાં કાલયવન પણ એ જ ગુફામાં પહોંચી ગયો. કૃષ્ણ માટે મુચકુંદને ભૂલતા, તેજાગ્ય઼ો. મુચકુંદે આંખ ખોલતાં જ કાલયવન બળીને રાખ થઈ ગયો હતો. માન્યતાઓ અનુસાર, મહાભારત યુદ્ધની સમાપ્તિ પછી, જ્યારે પાંડવો હિમાલય તરફ ગયા અને કૃષ્ણ ગોલોકના નિવાસી બન્યા, ત્યારે કળિયુગએ પ્રથમ અહીં પગ મૂક્યો. 

29. પાટણ: 

મહાભારતની વાર્તા અનુસાર, દ્વાપર યુગમાં ગુજરાતનું પાટણ એક મુખ્ય વેપારી કેન્દ્ર હતું. પાટણ નજીક, ભીમે હિડિમ્બ નામના રાક્ષસનો વધ કર્યો અને તેની બહેન હિડિમ્બા સાથે લગ્ન કર્યા. હિડિમ્બાએ પાછળથી ઘટોત્કચ્છ નામના પુત્રને જન્મ આપ્યો. ઘટોત્કચઅને તેમના પુત્ર બર્બરિકની વાર્તા મહાભારતમાં વિગતવાર આપવામાં આવી છે. 

30. દ્વારકા 

એવું માનવામાં આવે છે કે ગુજરાતના પશ્ચિમ કિનારે આવેલું આ સ્થળ સમય જતાં સમુદ્રમાં સમાઈ ગયું હતું. દંતકથા અનુસાર, જરાસંધના વારંવારના હુમલાઓથી યદુવંશીઓને બચાવવા માટે કૃષ્ણએ તેમની રાજધાની મથુરાથી દ્વારકામાં ખસેડી હતી. 

31. પ્રભાસ

👉 ગુજરાતના પશ્ચિમ કિનારે સ્થિત આ સ્થાન વિશે કહેવાય છે કે આ સ્થાન ભગવાન કૃષ્ણનો વાસ છે. મહાભારતની દંતકથા અનુસાર, અહીં ભગવાન કૃષ્ણને પગના અંગૂઠામાં તીર મારવાથી તે ઘાયલ થયા હતા. તે ગોલોકના રહેવાસી થયા પછી દ્વારકા શહેર દરિયામાં ડૂબી ગયું. તજજ્ઞોનું માનવું છે કે દ્વારકા શહેરના અવશેષો દરિયાની સપાટી પરથી મળી આવ્યા છે. 

32. અવંતિકા 

👉 મધ્યપ્રદેશના ઉજ્જૈનનો મહાભારતમાં અવંતિકા તરીકે ઉલ્લેખ છે. અહીં ઋષિ સાંદીપનીનો આશ્રમ હતો. અવંતિકા દેશના સાત મોટા પવિત્ર શહેરોમાંનું એક માનવામાં આવે છે. અહીં ભગવાન શિવના 12 જ્યોતિર્લિંગોની વચ્ચે એક મહાકાલ લિંગની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. 

33. ચેદી: 

હાલમાં ગ્વાલિયર પ્રદેશ મહાભારત કાળ દરમિયાન ચેદી દેશ તરીકે જાણીતો હતો.જતા હતા. ગંગા અને નર્મદા વચ્ચે આવેલું ચેડી મહાભારત કાળના સમૃદ્ધ શહેરોમાંનું એક હતું. આ રાજ્ય શ્રી કૃષ્ણના પિતરાઈ ભાઈ શિશુપાલનું શાસન હતું. શિશુપાલ રુક્મિણી સાથે લગ્ન કરવા માંગતા હતા, પરંતુ શ્રી કૃષ્ણએ રુક્મિણીનું અપહરણ કરી તેની સાથે લગ્ન કર્યા. આ ઘટનાને કારણે શિશુપાલ અને શ્રી કૃષ્ણ વચ્ચેના સંબંધો બગડ્યા. યુધિષ્ઠિરના રાજસૂય યજ્ઞ સમયે ચેદી રાજા શિશુપાલને પણ આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું હતું. શિશુપાલે અહીં કૃષ્ણને ખરાબ કહ્યું, તો કૃષ્ણે સુદર્શન ચક્રથી તેમનું ગળું કાપી નાખ્યું. મહાભારતની કથા અનુસાર જ્યારે દુશ્મનીનો મામલો સામે આવ્યો ત્યારે શ્રી કૃષ્ણની કાકીએ તેમને શિશુપાલને આશ્રય આપવા વિનંતી કરી હતી. આના પર શ્રી કૃષ્ણએ બુઆને કહ્યું કે શિશુપાલના 100 ગુના માફ કરશે, પરંતુ 101મી ભૂલને માફ નહીં કરે.

34. સોનિતપુર

મધ્યપ્રદેશનું સોનિતપુર ઈટારસી મહાભારત કાળ દરમિયાન સોનિતપુર તરીકે જાણીતું હતું. સોનિતપુર પર વાનાસુરનું શાસન હતું. વાનાસુરની પુત્રી ઉષાના લગ્ન ભગવાન કૃષ્ણના પૌત્ર અનિરુદ્ધ સાથે થયા હતા. આ સ્થળ હિન્દુઓ માટે પવિત્ર યાત્રાધામ છે. 

35. વિદર્ભ 

👉 વિદર્ભ મહાભારત કાળમાંઆ પ્રદેશ પર જરાસંધના મિત્ર રાજા ભીષ્મકનું શાસન હતું. રુક્મિણી ભીષ્મકની પુત્રી હતી. ભગવાન કૃષ્ણે રુક્મિણીનું અપહરણ કરીને તેના લગ્ન કરાવ્યા હતા. આ જ કારણ હતું કે ભીષ્મક તેને પોતાનો દુશ્મન માનવા લાગ્યા. જ્યારે પાંડવોએ અશ્વમેધ યજ્ઞ કર્યો ત્યારે ભીષ્મકે તેમનો ઘોડો અટકાવ્યો. યુદ્ધમાં સહદેવે ભીષ્મકને હરાવ્યો.