• કેશવાનંદ ભારતી વિરુદ્ધ કેરળ રાજ્યના કેસના સીમાચિહ્ન :

         આ લેખ કેશવાનંદ ભારતી વિરુદ્ધ કેરળ રાજ્યના કેસના સીમાચિહ્ન ચુકાદાના 47 વર્ષ (24/4/1973) પૂરા થવા પ્રસંગે તમારી સમક્ષ પ્રસ્તુત છે. તે ચુકાદામાં સુપ્રીમ કોર્ટે 'બેઝિક સ્ટ્રક્ચર સિદ્ધાંત' મુક્યો હતો.

 

          કેશવાનંદ ભારતી વિ કેરળ રાજ્ય [(1973) 4 SC 225] ના કિસ્સામા આપેલ ચુકાદો એ ભારતની સર્વોચ્ચ અદાલતે આપેલ સૌથી મહત્વપૂર્ણ નિર્ણય છે. આ ચુકાદામાં એવું જણાવવામાં આવ્યું કે, સંસદ પાસે બંધારણના કોઈપણ ભાગમાં ફેરફાર કરવાની, ઉમેરવાની, સુધારણા અથવા રદ કરવાની સત્તા છે, તેમ છતાં આ સત્તાની કેટલીક મર્યાદાઓ છે. સંસદ બંધારણમાં સુધારો કરતી વખતે તેના મૂળભૂત લક્ષણો ને બદલી શકતી નથી. કોર્ટે આ સિદ્ધાંતને "મૂળભૂત રચના સિદ્ધાંત" ગણાવ્યો હતો. તે નિર્ણયની અહીં વિગતવાર ચર્ચા કરવામાં આવી છે.

 

          વિદ્વાનોએ ઘણી વાર કહ્યું છે કે, મૂળભૂત રચના સિદ્ધાંતના માધ્યમથી સુપ્રીમ કોર્ટે ભારતીય લોકશાહીને બચાવી હતી અને ભાવિ ભારતના બંધારણીય ઓળખ બદલવા માટેના કોઈપણ પ્રયત્નો પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો. આ ચુકાદા સંદર્ભે વકીલ નાની પાલખીવાલા અને ન્યાયાધીશ જસ્ટિસ એચ.આર. ખન્નાના પ્રયત્નોની પ્રશંસા કરી શકાય. ન્યાયાધીશ ખન્નાનો સ્વિંગ મતના કારણે સિદ્ધાંતની તરફેણમાં 7: 6 થી નિર્ણય આવ્યો હતો. 

          જો કે, એ જાણવું રસપ્રદ રહેશે કે મૂળભૂત રચના સિદ્ધાંતના લેખક શ્રી પાલખીવાલા કે ન્યાયમૂર્તિ ખન્ના નથી.  આ સિદ્ધાંત પ્રખ્યાત જર્મન વિદ્વાન પ્રો. ડાયેરીચ કોનરાડે આપ્યો હતો, જેના "ગર્ભિત સીમા સિદ્ધાંત"ને ભારતમાં "મૂળભૂત રચના સિદ્ધાંત" તરીકે સ્વીકારવામાં આવી હતી. 

          અહીં સિદ્ધાંતના મૂળ વિશે અને સુપ્રીમ કોર્ટના નિર્ણયમાં તેનો સંદર્ભ કેવી રીતે અપાયો તેની ચર્ચા કરીશું.

        

          કોનરાડની પૃષ્ઠભૂમિ અને પ્રેરણા -કોનરાડ જર્મનીની હાઇડલબર્ગ યુનિવર્સિટીની સાઉથ એશિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં પ્રોફેસર હતા. નાઝી જર્મનીના યુગમાં એડોલ્ફ હિટલર દ્વારા વૈમર બંધારણ (1919-1949 સુધી જર્મની પર શાસન માટે રચાયેલ) ના દુરૂપયોગથી કોનરાડ પર નોંધપાત્ર અસર પડી.  પાછળથી તેણે તે અનુભવોનો ઉપયોગ તેની ગર્ભિત સીમા સિદ્ધાંતના વિકાસમાં કર્યો. 

         

           જો સાંસદના 2/3 સભ્યોએ બંધારણ સુધારાની તરફેણમાં મત આપ્યો તો વૈમર બંધારણ સંસદને બંધારણમાં સુધારો કરવાની મંજૂરી આપે છે. (કલમ 76) બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, જો 2/3 સભ્યોએ પક્ષમાં મત આપ્યા હોય તો વિધાનસભા બંધારણના કોઈપણ ભાગને બદલી શકે છે. 1933 માં, હિટલરને જર્મનીના ચાન્સેલર તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા હતા અને તેમણે આ જોગવાઈનો ઉપયોગ સમગ્ર બંધારણને નાબૂદ કરવા અને મનસ્વી રીતે લોકોના અધિકાર છીનવવા માટે કર્યો હતો.

          તેમની નિમણૂકના એક મહિનાની અંદર, હિટલરે કટોકટીની સ્થિતિ જાહેર કરી હતી અને નાગરિક અધિકાર ( જેવા કે ભાષણની સ્વતંત્રતા અને ભાષણની સ્વતંત્રતા, જોડાણ, રહેઠાણ અને હેબીયસ કોર્પસ) ના બંધારણીય સંરક્ષણને સ્થગિત કરી દીધું હતું, આ પછી, સંસદે સક્ષમ કાયદો પસાર કર્યો, જેના પછી સરકાર / કારોબારીને પણ સંસદની સાથે કાયદો પસાર કરવાનો અધિકાર મળ્યો.  કાયદો પસાર કરવા માટે બંધારણની પ્રક્રિયાકીય આવશ્યકતાઓ જેનું પાલન સંસદને  કરવાનું હોય તે સરકાર માટે ફરજિયાત ન રહ્યું.

           આ કાયદાના પ્રારંભિક શબ્દો હતા કે, "બંધારણીય સુધારાની જરૂરિયાતોને પૂર્ણ કર્યા પછી આ કાયદો પસાર કરવામાં આવ્યો છે." પરંતુ આ સક્ષમ અધિનિયમ દ્વારા બંધારણમાં ઔપચારિક સુધારો કરવામાં આવ્યો ન હતો, તેને બદલે તેને મૃત પ્રાય: સ્થિતીમાં છોડી દીધું હતું. ત્યારબાદ હિટલરે કાયદા ઘડવા માટે સક્ષમ કરતા કાયદાનો ઉપયોગ કર્યો હતો જેનાથી તેમને અપાર શક્તિઓ મળી અને મોટાપાયે માનવ અધિકાર ભંગને મંજૂરી મળી.

           આ અનુભવથી જર્મનોને એક મહત્વપૂર્ણ પાઠ શીખવા મળ્યો કે બંધારણીય સુધારાઓ પર કાર્યવાહીની મર્યાદાઓ એ બંધારણ વિરોધી શક્તિઓ સામે પૂરતા રક્ષણાત્મક પગલાં નથી. ઉપરોક્ત પ્રક્રિયાને અનુસરીને બંધારણ વિરોધી કાયદાઓ અમલમાં મૂકી શકાય છે.  તેથી, જ્યારે ફેડરલ રિપબ્લિક ઓફ જર્મનીએ તેના નવા બંધારણનો મુસદ્દો તૈયાર કર્યો, જેને મૂળભૂત કાયદો કહેવામાં આવે છે, ત્યારે તેણે સંસદની સુધારણાની શક્તિ પર નક્કર મર્યાદા લાદી દીધી હતી. અહીં સ્પષ્ટપણે બંધારણના કેટલાક ભાગો નિશ્ચિત કરવામાં આવ્યા હતા જેમાં સંસદ કોઈપણ પ્રકારનો સુધારો ન કરી શકે.

            મૂળભૂત કાયદાની કલમ 79(3) એ કલમ 1 થી 20.9 માં નિર્ધારિત મૂળભૂત સિદ્ધાંતોની જોગવાઈઓમાં કોઈપણ સુધારાને સ્પષ્ટપણે પ્રતિબંધિત કરે છે, જેમાં સંઘવાદ, લોકશાહી, કાયદાનું શાસન, સત્તાઓના વિભાજનનો સમાવેશ થાય છે.  આદિના સિદ્ધાંતો શામેલ છે.  આ કલમને 'ઇટરનિટી ક્લોઝ' પણ કહેવામાં આવે છે. 

ભારતમાં ગર્ભિત સીમા થિયરી અને તેનો ઉપયોગ :-

             ફેબ્રુઆરી 1965 માં, પ્રો. કોનરાડને ભારતની કાશી હિન્દુ યુનિવર્સિટીમાં પ્રવચન આપવા આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું હતું, જેમાં તેમણે 'સુધારણા શક્તિની અંતર્ગત મર્યાદા' વિષય પર વાત કરી હતી. 
તેમણે નાઝી શાસનને ટાંકીને કહ્યું હતું કે, તેમણે કેવી રીતે સત્તાપ્રાપ્તિની લાલચમાં વૈમર બંધારણને બરબાદ કરી દીધું હતું અને સરળતાથી બદલી શકાય તેવા બંધારણના જોખમોનો પર્દાફાશ કર્યો હતો.  કોનરાડના જણાવ્યા મુજબ સુધારા માટે જવાબદાર સંસ્થા ભલે ગમે તેટલી શક્તિશાળી હોય પરંતુ તે બંધારણીય હકને ટેકો આપતી મૂળભૂત રચનામાં ફેરફાર કરી શકતી નથી.

    

             બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, સુધારણા માટે જવાબદાર સંસ્થા (એટલે ​​કે સંસદ) મૂળ બંધારણ અને તેની જોગવાઈઓને બદલી શકતી નથી, જેનાથી તેને સુધારવાની શક્તિ મળી.  સુધારણા માટે જવાબદાર સંસ્થાને કેટલીક સ્વાભાવિક મર્યાદાઓ લાગુ પડે છે, જે મુજબ બંધારણના અમુક ભાગો અથવા સિદ્ધાંતો તેની પહોંચની બહાર હોય છે.  જે "મર્યાદાનો સિદ્ધાંત"(Doctrine of limitation) કહેવાયો.

 

            ત્યારબાદ, કોનરાડે ભારતના બંધારણના આર્ટિકલ 368 ની ચર્ચા કરી, જે મુજબ સંસદ બંધારણમાં સુધારો કરી શકે છે.  આ માટે સુધારા બિલ દરેક ગૃહમાં બહુમતીથી પસાર થવું જોઈએ. તેમણે કાલ્પનિક સવાલ કર્યો કે, શું સંસદ આર્ટિકલ 368 નો ઉપયોગ કરીને આર્ટિકલ 1 માં સુધારો કરી શકે છે અને ભારત સંઘને તામિલનાડુ અને હિન્દુસ્તાનમાં વહેંચી શકે છે?  તે આર્ટિકલ 21 હેઠળ જીવન અને સ્વતંત્રતાના અધિકારને રદ કરી શકે છે?  શું બહુમતી ઓછી થતી જોઈને શાસક પક્ષ, આર્ટિકલ 368માં સુધારો કરી શકે છે અને રાષ્ટ્રપતિમાં તમામ સત્તાઓ સમાવી શકે છે, જે વડા પ્રધાનની સલાહ પર કાર્ય કરે છે.

 

              શું સુધારાની શક્તિ દ્વારા બંધારણ નાબૂદ કરી શકાય અને   રાજાશાહી લાગુ કરી શકાય?  જવાબ અસ્પષ્ટ હતો, કેમ કે આ પ્રકારના મોટા ફેરફારોથી ભારતની લોકશાહીનો નાશ થશે અને તેને સરમુખત્યારશાહીમાં ફેરવવામાં આવશે.  તેથી, કોનરાડે દલીલ કરી હતી કે દરેક બંધારણમાં તેમાં સમાવિષ્ટ મર્યાદાઓ જરૂરી છે.

 

              વ્યાખ્યાનના વિષય પર એક પેપર લખાયું હતું, જેને શ્રી એમ.કે. નામ્બિયારે (બંધારણીય વકીલ) પણ જોયું હતું. શ્રી નામ્બિયાર સિદ્ધાંત અને સંભવિત પ્રશ્નોથી એટલા પ્રભાવિત થયા હતા કે તેઓએ ગોલકનાથ વિ. પંજાબ રાજ્યના કેસમાં સુપ્રીમ કોર્ટમાં દલીલ કરતી વખતે તેમના પર વિશ્વાસ મૂક્યો, (AIR 1967 SC 1643).  કોર્ટે સિદ્ધાંતને સ્વીકાર્યો નહીં. જો કે, મોટાભાગે સ્વીકાર્યું કે દલીલો સાચી છે અને જો સંસદ બંધારણના માળખાને નષ્ટ કરવાનો પ્રયાસ કરે ત્યાં આવી પરિસ્થિતિ સર્જાય તો પુન:અવલોકન (Review) કરી શકાય છે. 

 

               કેશવાનંદ ભારતી વિરુદ્ધ કેરળ રાજ્યના કિસ્સામાં આવી પરિસ્થિતિ ઊભી થઈ હતી. જેમાં બંધારણના 24 માં બંધારણીય સુધારાને સુપ્રીમ કોર્ટમાં પડકારવામાં આવ્યો હતો. આ સુધારાથી સંસદને બંધારણના કોઈપણ ભાગને ઉમેરવા, સુધારવા અથવા રદ કરવાની મંજૂરી આપવામાં આવી હતી, જ્યાં સુધી તે અપેક્ષિત બહુમતી સાથે પસાર કરવામાં આવશે.  આ બાબતે દલીલ કરતી વખતે શ્રી નાના પાલખીવાલાએ કોનરાડને ટાંકીને સંસદની સુધારણા શક્તિની મર્યાદાઓની દલીલ કરી હતી. તેમણે અદાલતને ખાતરી આપી હતી કે, બંધારણની કેટલીક મૂળભૂત સુવિધાઓ છે, જેને સંસદ સુધારી શકતી નથી.  કોર્ટે આ સિદ્ધાંતને મૂળભૂત બંધારણીય માળખાનો સિધ્ધાંત, કોનરાડના ગર્ભિત મર્યાદા સિદ્ધાંત માટે એક ઉપનામ તરીકે ઓળખાવ્યો. 

               એક પ્રવચનમાં ન્યાયાધીશ નરીમાને કેશવાનંદના કેસની સુનાવણી અંગે એક રસિક કથા શેર કરી.  તેમણે જણાવ્યું હતું કે શ્રી પાલખીવાલા ગર્ભિત સીમા પર કોઈ પણ સહાયક ચુકાદો અથવા કેસ કાયદા વિના કોર્ટમાં ગયા હતા. 

 

               શ્રી પાલખીવાલા પાસે કોનરાડનો એકમાત્ર આધાર હતો.  આ પ્રો. કોનરાડ અને શ્રી પાલખીવાલાની પ્રતિભા બતાવે છે.  શ્રી પાલખીવાલાએ તેમની અરજીઓ સાથે 13 માંથી 7 ન્યાયાધીશોને તેમનો પક્ષ સમજાવ્યો હતો. 

 

               એક એવો વિભાગ પણ છે જે માને છે કે, કોનરાડ આ સિદ્ધાંતની પ્રેરણા નથી. પ્રખ્યાત વિદ્વાન ફલી એસ. નરીમાનના જણાવ્યા અનુસાર, ન્યાયાધીશ મુધોલકરે સૌ પ્રથમ સજ્જન સિંહ વિ. રાજસ્થાન રાજ્ય (AIR 1965 SC 845) ના કેસમાં 'મૂળભૂત લાક્ષણિકતા' આ વાક્યનો ઉપયોગ કર્યો હતો.
 

                જસ્ટિસ મુધોલકરને મૂળભૂત માળખાનો વિચાર પાકિસ્તાન સુપ્રીમ કોર્ટના ચીફ જસ્ટિસ એ.આર. કુહેલિયસના નિર્ણયથી મળ્યો.  મુખ્ય ન્યાયાધીશ એ.આર. કુહેલિયસે પોતાના ચુકાદામાં જણાવ્યું છે કે, 1956 ના બંધારણ મુજબ પાકિસ્તાનના રાષ્ટ્રપતિ બંધારણની મુશ્કેલીઓને દૂર કરવા માટે સશક્ત છે, તેમ છતાં બંધારણની મૂળભૂત સુવિધાને દૂર કરવાની શક્તિ નથી.  (ફઝલુલ કાદર ચૌધરી વિ. મોહમ્મદ અબ્દુલ હક, PLD 1963 SC 486). 
જો કે, એવા ઘણા લોકો છે જે પ્રો. કોનરાડને ગર્ભિત મર્યાદાના સિદ્ધાંતની પ્રેરણા ગણે છે, જ્યારે અન્ય જૂથના સમર્થનમાં ઓછા લોકો છે.

         

                  મિત્રો, આ લેખની પૃષ્ઠભૂમિના આધાર પર તમે ભારતીય બંધારણમાં કટોકટી સમયે મૂળભૂત અધિકારોને સ્થગિત  કરી શકવાની જોગવાઈ જર્મનીના વૈમર બંધારણ પરથી લેવાઈ તેનો ખ્યાલ પણ આવશે.